Yaşlanma; organizmanın çeşitli yerlerinde vakitle meydana çıkan, bir daha düzelmeyen, işlevsel ve yapısal değişikliklere sebep olan fizyolojik ve biyolojik yapıyı etkileyen vakte yayılmış bir süreçtir.( Turaman 2001). Yaşlanmak herkes için tıpkı işleyen bir süreç değildir. Her kişinin kendine mahsus yaşlanma biçimi ve vakti vardır. Yaşlanmanın son süreci ise yaşlılık olarak nitelendirilir.(Aslan, Hocaoğlu 2014). Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) 1998’de yaşlıları ve yaşlılığı içeren raporuna nazaran ise yaşlılık; kendi kendine yetememe durumunun artması ve diğerlerinden yardım alma durumu artmış şahıslar olarak tanımlanır ve yaşlılık sonu altmış beş yaş olarak belirlenmiştir.(Turaman 2001).
Günümüzde teknolojinin ve sıhhat standartlarının gelişmesiyle birlikte ortama hayat ömrü de uzamıştır(Tamam, Öner 2001). Bunun sonucu olarak yaşlı olarak nitelendirilen kişi sayısının (65 yaş ve üstü) tüm toplumdaki oranı da gelişmiş ülkelerde %15’lere kadar artmıştır (Alexopoulos 2000, Chong ve ark. 2001). 2000 yılında ise bu oran %6.9’a çıkmıştır (Akgün, Budakoğlu 2004). Gelecek yıllarda da insanların yaşama müddetinin uzamasıyla birlikte yaşlıların nüfüs oranı da süratle artmaya devam edecektir. Bu yüzdendir ki yaşlı bireylerin sayıca bilhassa de gelişmiş toplumlarda artacağı öngörülmektedir (Aslan, Hocaoğlu 2014). Yaşlıların güçlerinin azalması, kendi kendilerine yetememe durumları, kronik hastalılar, toplumdaki rollerinde azalma ve bu toplumsal rollerdeki olumsuz değişiklikler, ekonomik olarak kendilerine yetememeleri ve giderek etrafa bağımlı hale gelmeleri ise yaşama müddetinin artmasının olumsuz sonuçlarıdır(Jeste, 2009).
Depresyon ise yaşlılarda en sık karşılaşılan ruhsal bozukluktur(Özmenler 2001). 65 yaş ve üzeri bireylerde depresyonun farklı tipleri ortalama %15 sıklıkla görülmektedir (Livingston 1990). Depresyonun distimi ismi verilen kronik tipine yaşlılık periyodunda çok sık rastlanır. Distimi tipi uzun periyodiktir, yavaş seyreder ve çok ağır belirtilerin görülmediği depresif tablo birçok sefer yaşlılığın tabiatı üzere görülür. Ama bu yanlış bir bakış açısıdır.(Özmenler 2001). Ülkemizde yapılan bir çalışmada bedensel hastalığı bulunan 92 yaşlı hastanın 20’sinde (%21.7) ICD- 10’a nazaran depresyon tanısı konmuştur (Sağduyu 1997). Bir öteki çalışmada ise bir geriatri polikliniğine ayaktan tedavi gayesiyle başvuran hastaların %30.7’sinde, yatmakta olan hastaların ise %35’inde majör depresyon saptanmıştır (Ertan ve ark. 1998). İleri yaşlardaki depresyonda, duygudurum belirtileri olan mutsuzluk, üzüntü, mod düşüklüğü ön planda olmayabilir. Genel telaş, sinirliik hissi, huzursuz ruh hali, çocuksu davranışlar, inatçılık, daima biçimde bedensel yakınma, sızlanma, çok talep edicilik de depresyonun maskeli görünümleridir (Shulman 1989). Yaşlılarda görülen depresyonda bedensel yakınmalar ve kaygılar daha ön plandadır. Beden işleyişinde bozulma ya da hastalıkla ilgili, anlamsız-acayip nitelikli sanrılar, ajitasyon, bellek bozuklukları ileri yaş depresyonunun bilinen özellikleridir (Kaya 1999). Hastaların sıklıkla güç kaybı, konsantrasyon zorluğu, isteksizlik, uyku problemleri, ağrı, iştah azlığı, kilo kaybı üzere şikayetleri de olur. Depresyon sebebiyle intihar eden yaşlı sayısı çok fazladır. Bu mevzuda yaşlılar üzerinde Dünya’da birçok merkezde yapılan bir çalışmada yaşlı intiharlarının %71’inin psikiyatrik hastalıklardan kaynaklandığı saptanmıştır. Bunların da yarıdan birçoklarının intihar teşebbüsü sırasında ruhsal olarak depresif durumda olduğu saptanmıştır. (Conwell, Raby, Caine 1995).
RİSK FAKTÖRLERİ
Fizikî Hastalıklar
Yaşlanmayla birlikte insanların biyolojik yapılarında değişiklikler olur. Kalp, damar ve endokrin bezlerinde birtakım değişimler, beyinde nöron sayısında azalma, kas-iskelet, dolanım, sindirim sistemi ve öteki sistemlerde işlevsel yetersizlikler, üreme yeteneğinin kaybolması, duyu organlarındaki işlevsel kayıplar ve genel beden direncinde azalma görülür(Aslan, Hocaoğlu 2014). Bu durum yaşlılarda yeti yitimine sebep olur. Yeti yitimi bireyin bağımsızlığını direkt etkilediğinden bireyin kendini diğerlerine bağımlı, işe yaramaz hissetmesine, benlik hürmetinin düşmesine ve depresyona neden olabilmektedir (Boult, Kane, Louis,Boult ve McCaffrey 1994; Meerding, Bonneux, Polder, Koopmanschap ve Van der Maas 1998). Buna ek olarak, kronik hastalıkların ortaya çıkardığı depresif tablolar, yaşlıların hayat kalitesini daha da etkileyerek hastalığın tesirlerini arttırmaktadır. Bu bir kısır döngü oluşturarak şahısların depresyon seviyesini arttırabilmekte ve büsbütün diğerlerine muhtaç hale getirebilmektedir (NIH 1992). Parkinson hastalığı, adrenal ve tiroit fonksiyon bozuklukları, felçler, kanser üzere hastalıkların direkt depresyona yol açtıkları da unutulmamalıdır (Tamam, Öner 2001). Pankreas ve akciğer kanseri üzere hastalıkların da birinci belirtisi genelde depresyon olmaktadır (Oral 1999). Yaşlıda fizikî sıhhat ile depresif mizaç ortasındaki ilgi iki taraflıdır. Her ikisinin de varlığı oburunun prognozunu berbat tesirler (Özmenler 2001).
Nörobiyolojik Faktörler
Bilhassa yaşlanma ile birlikte serotonin, noradrenalin, dopamin ve GABA’nın beyin yapısında bir azalma görülür. Bu durum da yaşlıların depresyona olan yatkınlığını arttıran en kıymetli sebepler ortasında görülmüştür (Tamam, Öner 2001). Buna ek olarak, MAO seviyelerinin depresyon geliştirmiş yaşlılarda demansın erken bir habercisi olabileceği üzerinde çok fazla durulmuştur ve bu mevzu üzerinde yapılan araştırmaların yetersiz olduğu kanaatine varılmıştır (Alexopolous 2000). Yaşlanma süreciyle serebral kan akımında, nöron ve sinaps sayısında azalma, glial hücrelerde artma, myelin kılıfında kalınlaşma, kan damarlarında aterosklerozis, kapiller fibrozis ortaya çıkmaktadır (Long 1985). Ayrıyeten, beyin yapılarındaki bu dejeneratif değişiklikler "bellek, dikkat, algı" üzere bilişsel fonksiyonları ve psikomotor aktiviteyi olumsuz etkilemektedir. Bu da başlangıçta duygusal dalgalanma ve şiddet üzere belirtilerle kendisini gösterebilmektedir (Yesavage 1993).
Psikososyal Faktörler
Yaşlılarda depresyona katiyetle sebep olan faktörler vardır fikri üzerinde bir fikir birliğine gidilememiştir. En çok fikir birliğine varılan sebep erkekler için mahremiyetinin kaybolması olmuştur. Dul olma, boşanma üzere faktörler de depresyonu tetikleyici faktörlerdir. Bu yüzdendir ki evli olmak erkekler için kollayıcı bir rol üstlenir (Wilson 1999).Bunun yanı sıra, depresif görünümlü yaşlılarda hayatları boyunca yaşadıkları pek çok olumsuz olayında bu tablonun oluşumunda büyük tesir hissesi vardır. Bunların başında eşin beklenmedik mevti gelir. Ancak eşin şayet uzun yıllardır devam eden bir hastalığı varsa ve bu hastalık yüzünden vefatı gerçekleşmişse depresyon için tetikleyici bir neden olarak sayılmaz (Özmenler 2001). Hikayesinde hastanın geçmiş psikiyatrik teşhisleri, hastanın ailesinde ruhsal hastalık hikayesi, kişilik yapılanması, bulunan kronik biyolojik rahatsızlıkları, hastalık belirtilerinin gelişim süreci, aldığı ruhsal ve ruhsal olmayan tedaviler detaylı biçimde sorgulanmalıdır (Ceylan ve Göka 1998, Örnek ve ark. 1992). Hastanın aile ve yakın etrafı bilhassa hastadaki mümkün bilişsel bozukluk, duygulanım bozukluğu ve şizofreni varlığı konusunda sorgulanmalıdır (Tamam, Öner 2001). Yaşın ilerlemesiyle birlikte şahıslar emeklilik devrine girer. Bu devirde şahıslar ekonomik açıdan katkı sağlayabilen bireyler olma, otorite pozisyonunda olma ve etraf tarafından saygın görünme üzere birçok toplumsal ve şahsî rollerini kaybetmektedirler. Toplumsal kimliğini işine endeksleyen, rekabeti seven, muvaffakiyet beklentisi çok fazla olan, mesleği dışında ailesiyle çok vakit geçirmeyen, toplumsal bağlantıları az olan ya da mesleğini sonlandırırken kendini tatmin olmuş hissetmeyen bireylerde emeklilik olumsuz bir durumdur ve bu bireyler tarafından emeklilik hayatın sonu üzere algılanır (Karay 2012). Birlikte yaşadıkları çocukların öteki yere taşınması, tıpkı yaş gurubundaki bireylerin, tanıdıkların ve eşin vefatı kayıp yaşantısına yol açmaktadır. Ömrü zorluklarla dolu olan yaşlı insan için bu durumlar daha acı verici ve kabullenmesi çok daha sıkıntı durumlardır(Yılmaz, Sayıl 1996).
SONLANIM
Yaşlılarda depresyon vefat oranını arttıran bir etmendir. Ama bu oranın yalnızca depresyona bağlı olduğu söylenemez. Depresyona eşlik eden fizikî rahatsızlıkların hissesi göz arkası edilemez. Araştırmalar da depresyonun yanı sıra meydana gelen biyolojik hastalıklarda hastalık seyrinin çok daha makus ilerleme gösterdiği belirtilmiştir. (Williamson 1992). Buna ek olarak, Yaşlılarda depresyonun en acı sonuçlarından biri de intihardır (Aydemir 1999, Pearson ve ark. 1997). Yaşlılar intihar etme mümkünlüğünün en fazla olduğu yaş kısmını oluştururlar. Yaşlılarda özkıyım için en kıymetli risk faktörleri ortasında;
Cinsiyetin erkek olması
Ağrı düzeyi yüksek olan ve yaşlının kendi kendine yetme durumunu etkileyecek biyolojik rahatsızlığın olması
Yalnız yaşamak
Daha evvel intihar teşebbüsü olması
Ailede intihar teşebbüsü olması
Alkol ve ilaç berbata kullanımın olması
İntihar için plan yapmış olması
Depresyonun düzgünleşme etabında eski gücünün geri gelmeye başlamasıyla birlikte intihar etme gücünü bulması
üzere durumları sıralayabiliriz. (Tamam, Öner 2001).
SONUÇ
Her yaşta görülme mümkünlüğü olan depresyon yaşlılık çağında da görülür ve bu hastalık bireylerin hayatlarını olumsuz tarafta tesirler. Depresyonun görülme nedeni çok faktörlüdür. Bunlar ortasında fizikî hastalıkları, nörobiyolojik faktörleri ve psikososyal etmenleri sıralayabiliriz. Depresyona ek olarak ortaya çıkan öteki biyolojik rahatsızlıklar ise prognozu daha da kötüleştirir.
Günümüzde teknolojinin ve sıhhat standartlarının gelişmesiyle birlikte ortama hayat ömrü de uzamıştır(Tamam, Öner 2001). Bunun sonucu olarak yaşlı olarak nitelendirilen kişi sayısının (65 yaş ve üstü) tüm toplumdaki oranı da gelişmiş ülkelerde %15’lere kadar artmıştır (Alexopoulos 2000, Chong ve ark. 2001). 2000 yılında ise bu oran %6.9’a çıkmıştır (Akgün, Budakoğlu 2004). Gelecek yıllarda da insanların yaşama müddetinin uzamasıyla birlikte yaşlıların nüfüs oranı da süratle artmaya devam edecektir. Bu yüzdendir ki yaşlı bireylerin sayıca bilhassa de gelişmiş toplumlarda artacağı öngörülmektedir (Aslan, Hocaoğlu 2014). Yaşlıların güçlerinin azalması, kendi kendilerine yetememe durumları, kronik hastalılar, toplumdaki rollerinde azalma ve bu toplumsal rollerdeki olumsuz değişiklikler, ekonomik olarak kendilerine yetememeleri ve giderek etrafa bağımlı hale gelmeleri ise yaşama müddetinin artmasının olumsuz sonuçlarıdır(Jeste, 2009).
Depresyon ise yaşlılarda en sık karşılaşılan ruhsal bozukluktur(Özmenler 2001). 65 yaş ve üzeri bireylerde depresyonun farklı tipleri ortalama %15 sıklıkla görülmektedir (Livingston 1990). Depresyonun distimi ismi verilen kronik tipine yaşlılık periyodunda çok sık rastlanır. Distimi tipi uzun periyodiktir, yavaş seyreder ve çok ağır belirtilerin görülmediği depresif tablo birçok sefer yaşlılığın tabiatı üzere görülür. Ama bu yanlış bir bakış açısıdır.(Özmenler 2001). Ülkemizde yapılan bir çalışmada bedensel hastalığı bulunan 92 yaşlı hastanın 20’sinde (%21.7) ICD- 10’a nazaran depresyon tanısı konmuştur (Sağduyu 1997). Bir öteki çalışmada ise bir geriatri polikliniğine ayaktan tedavi gayesiyle başvuran hastaların %30.7’sinde, yatmakta olan hastaların ise %35’inde majör depresyon saptanmıştır (Ertan ve ark. 1998). İleri yaşlardaki depresyonda, duygudurum belirtileri olan mutsuzluk, üzüntü, mod düşüklüğü ön planda olmayabilir. Genel telaş, sinirliik hissi, huzursuz ruh hali, çocuksu davranışlar, inatçılık, daima biçimde bedensel yakınma, sızlanma, çok talep edicilik de depresyonun maskeli görünümleridir (Shulman 1989). Yaşlılarda görülen depresyonda bedensel yakınmalar ve kaygılar daha ön plandadır. Beden işleyişinde bozulma ya da hastalıkla ilgili, anlamsız-acayip nitelikli sanrılar, ajitasyon, bellek bozuklukları ileri yaş depresyonunun bilinen özellikleridir (Kaya 1999). Hastaların sıklıkla güç kaybı, konsantrasyon zorluğu, isteksizlik, uyku problemleri, ağrı, iştah azlığı, kilo kaybı üzere şikayetleri de olur. Depresyon sebebiyle intihar eden yaşlı sayısı çok fazladır. Bu mevzuda yaşlılar üzerinde Dünya’da birçok merkezde yapılan bir çalışmada yaşlı intiharlarının %71’inin psikiyatrik hastalıklardan kaynaklandığı saptanmıştır. Bunların da yarıdan birçoklarının intihar teşebbüsü sırasında ruhsal olarak depresif durumda olduğu saptanmıştır. (Conwell, Raby, Caine 1995).
RİSK FAKTÖRLERİ
Fizikî Hastalıklar
Yaşlanmayla birlikte insanların biyolojik yapılarında değişiklikler olur. Kalp, damar ve endokrin bezlerinde birtakım değişimler, beyinde nöron sayısında azalma, kas-iskelet, dolanım, sindirim sistemi ve öteki sistemlerde işlevsel yetersizlikler, üreme yeteneğinin kaybolması, duyu organlarındaki işlevsel kayıplar ve genel beden direncinde azalma görülür(Aslan, Hocaoğlu 2014). Bu durum yaşlılarda yeti yitimine sebep olur. Yeti yitimi bireyin bağımsızlığını direkt etkilediğinden bireyin kendini diğerlerine bağımlı, işe yaramaz hissetmesine, benlik hürmetinin düşmesine ve depresyona neden olabilmektedir (Boult, Kane, Louis,Boult ve McCaffrey 1994; Meerding, Bonneux, Polder, Koopmanschap ve Van der Maas 1998). Buna ek olarak, kronik hastalıkların ortaya çıkardığı depresif tablolar, yaşlıların hayat kalitesini daha da etkileyerek hastalığın tesirlerini arttırmaktadır. Bu bir kısır döngü oluşturarak şahısların depresyon seviyesini arttırabilmekte ve büsbütün diğerlerine muhtaç hale getirebilmektedir (NIH 1992). Parkinson hastalığı, adrenal ve tiroit fonksiyon bozuklukları, felçler, kanser üzere hastalıkların direkt depresyona yol açtıkları da unutulmamalıdır (Tamam, Öner 2001). Pankreas ve akciğer kanseri üzere hastalıkların da birinci belirtisi genelde depresyon olmaktadır (Oral 1999). Yaşlıda fizikî sıhhat ile depresif mizaç ortasındaki ilgi iki taraflıdır. Her ikisinin de varlığı oburunun prognozunu berbat tesirler (Özmenler 2001).
Nörobiyolojik Faktörler
Bilhassa yaşlanma ile birlikte serotonin, noradrenalin, dopamin ve GABA’nın beyin yapısında bir azalma görülür. Bu durum da yaşlıların depresyona olan yatkınlığını arttıran en kıymetli sebepler ortasında görülmüştür (Tamam, Öner 2001). Buna ek olarak, MAO seviyelerinin depresyon geliştirmiş yaşlılarda demansın erken bir habercisi olabileceği üzerinde çok fazla durulmuştur ve bu mevzu üzerinde yapılan araştırmaların yetersiz olduğu kanaatine varılmıştır (Alexopolous 2000). Yaşlanma süreciyle serebral kan akımında, nöron ve sinaps sayısında azalma, glial hücrelerde artma, myelin kılıfında kalınlaşma, kan damarlarında aterosklerozis, kapiller fibrozis ortaya çıkmaktadır (Long 1985). Ayrıyeten, beyin yapılarındaki bu dejeneratif değişiklikler "bellek, dikkat, algı" üzere bilişsel fonksiyonları ve psikomotor aktiviteyi olumsuz etkilemektedir. Bu da başlangıçta duygusal dalgalanma ve şiddet üzere belirtilerle kendisini gösterebilmektedir (Yesavage 1993).
Psikososyal Faktörler
Yaşlılarda depresyona katiyetle sebep olan faktörler vardır fikri üzerinde bir fikir birliğine gidilememiştir. En çok fikir birliğine varılan sebep erkekler için mahremiyetinin kaybolması olmuştur. Dul olma, boşanma üzere faktörler de depresyonu tetikleyici faktörlerdir. Bu yüzdendir ki evli olmak erkekler için kollayıcı bir rol üstlenir (Wilson 1999).Bunun yanı sıra, depresif görünümlü yaşlılarda hayatları boyunca yaşadıkları pek çok olumsuz olayında bu tablonun oluşumunda büyük tesir hissesi vardır. Bunların başında eşin beklenmedik mevti gelir. Ancak eşin şayet uzun yıllardır devam eden bir hastalığı varsa ve bu hastalık yüzünden vefatı gerçekleşmişse depresyon için tetikleyici bir neden olarak sayılmaz (Özmenler 2001). Hikayesinde hastanın geçmiş psikiyatrik teşhisleri, hastanın ailesinde ruhsal hastalık hikayesi, kişilik yapılanması, bulunan kronik biyolojik rahatsızlıkları, hastalık belirtilerinin gelişim süreci, aldığı ruhsal ve ruhsal olmayan tedaviler detaylı biçimde sorgulanmalıdır (Ceylan ve Göka 1998, Örnek ve ark. 1992). Hastanın aile ve yakın etrafı bilhassa hastadaki mümkün bilişsel bozukluk, duygulanım bozukluğu ve şizofreni varlığı konusunda sorgulanmalıdır (Tamam, Öner 2001). Yaşın ilerlemesiyle birlikte şahıslar emeklilik devrine girer. Bu devirde şahıslar ekonomik açıdan katkı sağlayabilen bireyler olma, otorite pozisyonunda olma ve etraf tarafından saygın görünme üzere birçok toplumsal ve şahsî rollerini kaybetmektedirler. Toplumsal kimliğini işine endeksleyen, rekabeti seven, muvaffakiyet beklentisi çok fazla olan, mesleği dışında ailesiyle çok vakit geçirmeyen, toplumsal bağlantıları az olan ya da mesleğini sonlandırırken kendini tatmin olmuş hissetmeyen bireylerde emeklilik olumsuz bir durumdur ve bu bireyler tarafından emeklilik hayatın sonu üzere algılanır (Karay 2012). Birlikte yaşadıkları çocukların öteki yere taşınması, tıpkı yaş gurubundaki bireylerin, tanıdıkların ve eşin vefatı kayıp yaşantısına yol açmaktadır. Ömrü zorluklarla dolu olan yaşlı insan için bu durumlar daha acı verici ve kabullenmesi çok daha sıkıntı durumlardır(Yılmaz, Sayıl 1996).
SONLANIM
Yaşlılarda depresyon vefat oranını arttıran bir etmendir. Ama bu oranın yalnızca depresyona bağlı olduğu söylenemez. Depresyona eşlik eden fizikî rahatsızlıkların hissesi göz arkası edilemez. Araştırmalar da depresyonun yanı sıra meydana gelen biyolojik hastalıklarda hastalık seyrinin çok daha makus ilerleme gösterdiği belirtilmiştir. (Williamson 1992). Buna ek olarak, Yaşlılarda depresyonun en acı sonuçlarından biri de intihardır (Aydemir 1999, Pearson ve ark. 1997). Yaşlılar intihar etme mümkünlüğünün en fazla olduğu yaş kısmını oluştururlar. Yaşlılarda özkıyım için en kıymetli risk faktörleri ortasında;
Cinsiyetin erkek olması
Ağrı düzeyi yüksek olan ve yaşlının kendi kendine yetme durumunu etkileyecek biyolojik rahatsızlığın olması
Yalnız yaşamak
Daha evvel intihar teşebbüsü olması
Ailede intihar teşebbüsü olması
Alkol ve ilaç berbata kullanımın olması
İntihar için plan yapmış olması
Depresyonun düzgünleşme etabında eski gücünün geri gelmeye başlamasıyla birlikte intihar etme gücünü bulması
üzere durumları sıralayabiliriz. (Tamam, Öner 2001).
SONUÇ
Her yaşta görülme mümkünlüğü olan depresyon yaşlılık çağında da görülür ve bu hastalık bireylerin hayatlarını olumsuz tarafta tesirler. Depresyonun görülme nedeni çok faktörlüdür. Bunlar ortasında fizikî hastalıkları, nörobiyolojik faktörleri ve psikososyal etmenleri sıralayabiliriz. Depresyona ek olarak ortaya çıkan öteki biyolojik rahatsızlıklar ise prognozu daha da kötüleştirir.