Radyoastronomi
20 yüzyılın ortaları*na kadar astronomlar evreni yalnızca optik teleskopların yardımıyla gözlemleyebiliyor*lardı; yani gezegenleri, yıldızları, ışıyan gaz bulutlarını ve gökadaları, ancak bu gökcisim*lerinin gönderdiği ışıktan yararlanarak incele*yebiliyorlardı Ama evrendeki pek çok cisim, görünür ışık dalga boylarının dışında kalan elektromagnetik ışınım dalga boylarında çok daha parlaktır Radyo dalgaları, kızılötesi ışınım ya da X ışınları yayan yıldızları ve gökadaları "görmek" için özel teleskoplara ve detektörlere gerek vardır Dünyanın en iyi kızılötesi teleskopları, Havvaii'deki sönmüş Mauna Kea Yanardağı'nın tepesi gibi, hava kirliliğinin olmadığı yüksek dağ zirvelerinde kurulmuştur X ışını detektörlerinin ise at*mosferin dışına, yani uzaya gönderilmesi ge*rekir Gökcisimlerinin yaydığı gözle görüle*meyen ışınların incelenmesine dayalı en eski ve en gelişkin astronomi dalı radyoastronomidir ve radyoastronomların bulmuş oldukları gökcisimlerinin varlığından bugüne kadar en küçük bir kuşku bile duyulmamıştır
Evrenin bir radyoteleskoptan görünüşü, optik teleskoplardan yararlanılarak oluşturu*lan resminden çok farklıdır Yıldızların, gökadaların ve başka gökcisimlerinin gönderdik*leri ışığı optik teleskoplarla doğrudan gözlem*leyebiliriz Radyoastronomlar ise uzaydan gelen radyo dalgalarını saptamaya uğraşırlar ve varlığını saptadıkları bu dalgaların ne anlama geldiğini çözebilmek için bilgisayar gibi karmaşık aygıtlar kullanırlar Güneş'ten gelen radyo dalgalarının şiddetinin ya da yeğinliğinin, Güneş lekesi çevrimine bağlı olarak değiştiği saptanmıştır Jüpiter gezegeni de güçlü bir radyo dalgası kaynağıdır Bu gezegen geniş ve güçlü bir magnetik alanla çevrilidir Elektrik yüklü parçacıklar bu alandan geçerken radyo dalga*ları yayar Radyoteleskoplar, Güneş sistemi*nin ötesinden, örneğin Samanyolu Gökada*sı'ndan ya da bulutsu denen büyük gaz bulutlarından da radyo dalgaları alırlar Bizim gökadamız olan Samanyolu'nda, pulsar denen ve sık aralıklar*la ışınım darbeleri (vurular) salan radyo dalgası kaynakları vardır; Samanyolu'nun ötesindeyse son derece güçlü radyogökadalar ve kuvazarlar yer alır Uzayın derinliklerinde, evrenin doğuş anından artakalmış bir radyo fon ışıması vardır; bu ışıma, "büyük patlama"nın (Big Bang) halen sürmekte olan yankısıdır
Radyoastronominin Ortaya Çıkması
1932'de ABD'li elektrik mühendisi Kari Jansky (1905-50), Samanyolu'ndan gelen dalgalan toplayabilen ilk radyoteleskopu yap*tı Bu buluş büyük heyecan uyandırdı; çünkü Jansky, sıradan bir radyo antenini Samanyolu'na doğru yönelttiğinde, radyo alıcısında hafif bir ıslık sesi belirdiğini saptamıştı 1940'larda İngiliz bilim adamı J S Hey, radar sistemlerinde rastlanan garip sinyal karışma*larının aslında Güneş'ten gelen radyo dalgala*rından kaynaklandığını fark etti Aşağı yukarı aynı sıralarda ABD'li amatör astronom Grote Reber (doğumu 1911) ilk gerçek radyoteles*kopu yaptı ve bu aygıtla, Samanyolu'nun merkezinde güçlü bir radyo kaynağının bulunduğunu saptadı Başlangıçta atılan bu kü*çük adımlardan günümüzün dev radyoteleskopları doğdu
Evrenin Doğası
Radyoastronomi evren konusundaki bilgileri*mize iki büyük katkıda bulunmuştur Birinci*si, radyogökadalara ve kuvazarlara ilişkindir Radyoastronomlarca yürütülen araştırmalar, radyogökadaların bir zamanlar bugünkünden daha çok olduğunu ortaya koymaktadır; çün*kü bize daha yakın olanlardan çok daha fazlası çok uzaklardadır (ve dolayısıyla da çok daha eski zamanlara aittir) Bu durum, bir zamanlar bazı astronomlarca çok tutulan ve evrenin temel görünümünün hiçbir zaman değişmediğini ileri süren "durağan hal" kura*mının yanlış olduğunu gösterir
İkinci büyük katkı, 1965'te mikrodalga fon ışımasının keşfedilmesidir Birçok kuramcı bunun son yarım yüzyıl içinde astronomideki en önemli bulgu olduğu görüşündedir Belirli hiçbir kaynağa bağlı değilmiş gibi gözüken bu şaşılacak derecede kuvvetli ışınımın varlı*ğını ABD'deki radyoastronomlar saptadılar Dünya'ya kadar ulaşan bu ışınım gökyüzünün bütün kesimlerinde aynı şiddetteydi Astro*nomların pek çoğu bu ışınımın evrenin çok erken bir evresinden artakaldığı düşüncesin*dedir Hatta bu ışınım onlara göre evrenin genişlemesini başlatan ateş topunun kalıntıla*rı da olabilir
20 yüzyılın ortaları*na kadar astronomlar evreni yalnızca optik teleskopların yardımıyla gözlemleyebiliyor*lardı; yani gezegenleri, yıldızları, ışıyan gaz bulutlarını ve gökadaları, ancak bu gökcisim*lerinin gönderdiği ışıktan yararlanarak incele*yebiliyorlardı Ama evrendeki pek çok cisim, görünür ışık dalga boylarının dışında kalan elektromagnetik ışınım dalga boylarında çok daha parlaktır Radyo dalgaları, kızılötesi ışınım ya da X ışınları yayan yıldızları ve gökadaları "görmek" için özel teleskoplara ve detektörlere gerek vardır Dünyanın en iyi kızılötesi teleskopları, Havvaii'deki sönmüş Mauna Kea Yanardağı'nın tepesi gibi, hava kirliliğinin olmadığı yüksek dağ zirvelerinde kurulmuştur X ışını detektörlerinin ise at*mosferin dışına, yani uzaya gönderilmesi ge*rekir Gökcisimlerinin yaydığı gözle görüle*meyen ışınların incelenmesine dayalı en eski ve en gelişkin astronomi dalı radyoastronomidir ve radyoastronomların bulmuş oldukları gökcisimlerinin varlığından bugüne kadar en küçük bir kuşku bile duyulmamıştır
Evrenin bir radyoteleskoptan görünüşü, optik teleskoplardan yararlanılarak oluşturu*lan resminden çok farklıdır Yıldızların, gökadaların ve başka gökcisimlerinin gönderdik*leri ışığı optik teleskoplarla doğrudan gözlem*leyebiliriz Radyoastronomlar ise uzaydan gelen radyo dalgalarını saptamaya uğraşırlar ve varlığını saptadıkları bu dalgaların ne anlama geldiğini çözebilmek için bilgisayar gibi karmaşık aygıtlar kullanırlar Güneş'ten gelen radyo dalgalarının şiddetinin ya da yeğinliğinin, Güneş lekesi çevrimine bağlı olarak değiştiği saptanmıştır Jüpiter gezegeni de güçlü bir radyo dalgası kaynağıdır Bu gezegen geniş ve güçlü bir magnetik alanla çevrilidir Elektrik yüklü parçacıklar bu alandan geçerken radyo dalga*ları yayar Radyoteleskoplar, Güneş sistemi*nin ötesinden, örneğin Samanyolu Gökada*sı'ndan ya da bulutsu denen büyük gaz bulutlarından da radyo dalgaları alırlar Bizim gökadamız olan Samanyolu'nda, pulsar denen ve sık aralıklar*la ışınım darbeleri (vurular) salan radyo dalgası kaynakları vardır; Samanyolu'nun ötesindeyse son derece güçlü radyogökadalar ve kuvazarlar yer alır Uzayın derinliklerinde, evrenin doğuş anından artakalmış bir radyo fon ışıması vardır; bu ışıma, "büyük patlama"nın (Big Bang) halen sürmekte olan yankısıdır
Radyoastronominin Ortaya Çıkması
1932'de ABD'li elektrik mühendisi Kari Jansky (1905-50), Samanyolu'ndan gelen dalgalan toplayabilen ilk radyoteleskopu yap*tı Bu buluş büyük heyecan uyandırdı; çünkü Jansky, sıradan bir radyo antenini Samanyolu'na doğru yönelttiğinde, radyo alıcısında hafif bir ıslık sesi belirdiğini saptamıştı 1940'larda İngiliz bilim adamı J S Hey, radar sistemlerinde rastlanan garip sinyal karışma*larının aslında Güneş'ten gelen radyo dalgala*rından kaynaklandığını fark etti Aşağı yukarı aynı sıralarda ABD'li amatör astronom Grote Reber (doğumu 1911) ilk gerçek radyoteles*kopu yaptı ve bu aygıtla, Samanyolu'nun merkezinde güçlü bir radyo kaynağının bulunduğunu saptadı Başlangıçta atılan bu kü*çük adımlardan günümüzün dev radyoteleskopları doğdu
Evrenin Doğası
Radyoastronomi evren konusundaki bilgileri*mize iki büyük katkıda bulunmuştur Birinci*si, radyogökadalara ve kuvazarlara ilişkindir Radyoastronomlarca yürütülen araştırmalar, radyogökadaların bir zamanlar bugünkünden daha çok olduğunu ortaya koymaktadır; çün*kü bize daha yakın olanlardan çok daha fazlası çok uzaklardadır (ve dolayısıyla da çok daha eski zamanlara aittir) Bu durum, bir zamanlar bazı astronomlarca çok tutulan ve evrenin temel görünümünün hiçbir zaman değişmediğini ileri süren "durağan hal" kura*mının yanlış olduğunu gösterir
İkinci büyük katkı, 1965'te mikrodalga fon ışımasının keşfedilmesidir Birçok kuramcı bunun son yarım yüzyıl içinde astronomideki en önemli bulgu olduğu görüşündedir Belirli hiçbir kaynağa bağlı değilmiş gibi gözüken bu şaşılacak derecede kuvvetli ışınımın varlı*ğını ABD'deki radyoastronomlar saptadılar Dünya'ya kadar ulaşan bu ışınım gökyüzünün bütün kesimlerinde aynı şiddetteydi Astro*nomların pek çoğu bu ışınımın evrenin çok erken bir evresinden artakaldığı düşüncesin*dedir Hatta bu ışınım onlara göre evrenin genişlemesini başlatan ateş topunun kalıntıla*rı da olabilir