Diz eklemi, insan vücudundaki eklemler içerisinde travmaya maruz kalmaya en açık olan eklemdir. Diz yaralanmalarında menisküslerden sonra en çok yaralanan yapı ön çapraz bağdır. Ön çapraz bağ yırtığının en sık nedeni spor travmalarıdır, sporcular arasında sık görebildiğimiz üzere sedanter bireylerde de sık görülmektedir. Münhasıran sporcular da ön çapraz bağ kopması spor hayatını önemli formda etkilemektedir, ameliyat olan sporcuların spora dönüş süreçleri hayli uzun olmaktadır(ortalama 6 ay) , son devirlerde geliştirilen terapi teknikleri ile bu vade kısaltılmış ve kısaltılmaya çalışılmaktadır.
ÖÇB yaralanmaları sonrasında kişinin aktivite seviyesi kısıtlanır, sonuçta hem çevre ömrü hem de iş hayatı etkilenebilir. Bu nedenle ÖÇB yaralanması sonrasında kişi maddi ve manevi kayıplara uğrar. İnsan hayatındaki bu olumsuz tesirleri ortadan kaldırmak gayesiyle ÖÇB yaralanmaları en mütenasip sistemle tedavi edilmelidir.
Ön Çapraz Bağ Ne İşe Yarar
Diz eklemi; femur (uyluk), tibia (kaval) ve patella (diz kapağı) olmak üzere 3 kemikten oluşur. Bu kemikleri bir arada tutan yapılara ise bağ yahut lif denir.Diz eklem stabilizasyonunda kemiksel stabilizasyon yoktur, özetle diz eklemi stabilizasyonunda bağ ve kasların çok büyük rolü vardır. Bağlar kemikleri bir arada tutan ve stabiliteyi (dizin sabitliği) sağlayan güçlü yapılardır;
· Yan (Kollateral) Bağlar; Dizin iç ve dış yanlarında bacağa koşut uzanırlar. Dizin yana akıllıca açılanmasını engelleyip dizin optimal biçimde durumda kalmasını sağlar.
· Çapraz (Cruciate) Bağlar; Dizin iç kısmında taraf alan eklem içi bağlardır, palpasyonla hissedilmez. Ön ve art olmak üzere iki adet olup çapraz olarak uzandıkları için bu isimler verilmiştir. Bu yapılar dizin öne ve geriye hareketini denetim etmekte(dizin öne ve geriye kaymasını engellerler) ve dizin kendi ekseni etrafında dönme kararlılığını sağlamaktadırlar.
· Ön çapraz bağ; ortalama 35 mm (31mm– 38 mm) uzunluğunda ve yaklaşık 10 mm (11mm –18 mm) kalınlığında kollojen bir bağdır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanması Nasıl Oluşur?
Bir çoğumuz için değişik olsa da, ön çapraz bağ yaralanmaların %80'i nonkontakt yani temassız travmalardır ile oluşur. ÖÇB yaralanmaları, çoklukla sabit ayak üzerinde ani dönme hareketi esnasında ortaya çıkar. Birden fazla devir sporcunun kendisinin yaptığı zıt bir hareket sırasında olur. Örneğin; halı meydanda bir sporcunun şut çekme esnasında şut çeken ayağı olmazda, tüm vücudun yükünü taşıyan ayağının üzerinde vücudun şiddetli yada istikrarsız dönmesi olabilir. Daha nadiren dize gelen direk darbeler, trafik kazaları, yüksekten düşme ve iş kazaları sonrasında ön çapraz bağ kopabilir ya da kısmi yırtılabilir. Kullanılan spor materyalinin sporcuya müsait olmaması (ayakkabı, paten vs.), saha ve yer kurallarının müsait olmaması ,Bireyin yapılan aktiviteye nazaran gayrikâfi kas gücünün olması, propriosepsiyon dediğimiz denge-koordinasyon ve tehlikeli hareket esnasında kas ve eklemin kasılma, konum alma üzere özelliklerinin zayıf olması, bireyin anatomik olarak ön çapraz bağ yaralanmasına yatkın olması üzere pek çok durum, ön çapraz bağ yaralanmalarının görülmesinde faal olabilir.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarının Görülme Sıklığı:
Devletimizde tam sayı bilinmemekle birlikte Amerika Birleşik Devletleri'nde yılda ortalama 80.000 – 100.000 ÖÇB yaralanması meydana gelmektedir. ÖÇB ameliyatları Amerika Birleşik Devletleri'nde en sık uygulanan 6. ameliyattır. Bayan sporcular da ön çapraz bağ yaralanması erkeklere nazaran daha sıktır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanması Kıymetlendirilmesi:
Ön çapraz bağ çoğunlukla tek başına yaralanmaz bunun yanında, art çapraz bağ, yan bağlar, menisküsler ve kıkırdak, ön çapraz bağ ile birlikte yaralanabilirler. Yetişkinler de bağ yaralanması bağın gövdesinde olurken , çocuklarda kemiğe yapıştığı konumdan kemiği kopararak yaralanma olabilir.
Bağ yaralanması olan hastaya birinci yaklaşımda anamnez çok kıymetlidir. Anamnez ile hastanın aldığı travma ve dize gelen kuvvet hakkında çok kıymetli haberler alınabilmektedir. Bu travma spor yaralanması yada trafik kazası biçiminde değişiklik gösterebilir. Yaralanma esnasında birey serinin dönmesi neticesinde çok ağrı ile birlikte bir kopma sesi duyduğunu, serinin kendisine ilişkin değilmiş üzere çıkıp girdiğini söyler. Yaralanma sonrasında ise ya acilen ya da bir gün sonra hastanın seri ağrılı bir halde şişer ve dizini büküp açmada zorluk yaşar, yürüme de güçlük çeker. Nadiren ise, münhasıran kısmi yaralanmalarda, dizde darbe ile bir ağrı oluşur, hasta güya seri girip çıkmış üzere hisseder, lakin seri çokça şişmeyebilir ve ağrımayabilir. Gelgelelim aktiviteye devam edip seri zorlarsa şişlik ve ağrı görülebilir.
ÖÇB lezyonlarını değerlendirmede en hassas radyolojik test Magnetik Rezonans Görüntülemedir (MRG). MRG' nin yanısıra Direkt Radyografiler ve Ultrasonografi teşhiste yardımcı olur.
ÖÇB teşhisi koymada fizyoterapistler ve hekimler tarafından bir çok ortopedik testler kullanılabilmektedir(Lachman testi, Öne çekmece testi, Pivot – shift testi).
ÖÇB yaralanması olan hastalarda umumide dizde hemartroz (elem içi kanama) olmaktadır. Şayet spor esnasında ÖÇB yırtığı oluşmuşsa hasta umumide spora devam edemez. Hemartroz saptanan bir hastada bağ yaralanması düşünmeden evvel muhtemel bir kırık öncelikle akılda tutulmalıdır ve kesinlikle ekarte edilmelidir. Fizik mauayene ve radyolojik tetkikler tanıda çok yardımcı olabilmektedir.
ÖÇB Yırtığında Bulgular:
Dizde akut devirde ağrı, şişlik, hareket kaybı , eklem boyunca hassasiyet görülür.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarının Sınıflandırılması:
Ön çapraz bağ yaralanmaları kendi içinde ciddiyetine nazaran sınıflandırılır;
Evre 1:Bağda hafiz gerilme halinde olup dizde ağrı var gelgelelim stabilite güzel durumdadır.
Evre 2:Ön çapraz bağda kısmi yırtık vardır ve yarıya yakını yırtılmıştır.
Evre 3:ÖÇB tam kopmuştur (tam kat yırtık). Dizde stabilite kaybı vardır. Stabilite kaybı kendini koşarken yahut merdiven inerken dizde güvensizlik hissinin yanında istikrar kaybı halinde gösterir.
Ön Çapraz Bağ Tedavisi
Konservatif tedavi :
ÖÇB nin yırtığında tedavi seçenekleri ya konservatiftir (koruyucu) ya da cerrahidir. ÖÇB yırtığı olan hastalar şayet sedanter bir hayat sürüyorlarsa ve canlı bir spor yaşantıları yoksa konservatif tedavi denenebilir. Daha önceleri genç hastalarda cerrahi düşünülürken yaşlı hastalara konservatif yaklaşım daha ön plandaydı. Ama yaş kriteri artık konservatif tedavi kriterleri arasında sayılmamaktadır. Hülasa hastalara konservatif mi yoksa cerrahi tedavi mi kararı verirken birden çokça kritere bakmak gerekir.
Akut devirde konservatif tedavinin maksadı inflamasyonun eklem üzerindeki tesirlerini azaltmak ve gelişebilecek kas atrofilerini engellemektir. Akut devirde hastaya soğuk pratik, inflamasyon için antiinflamatuar ilaçlar ve diz hareketlerini kısmi halde kısıtlayan breysler kullandırılır. Hastanın dizindeki inflamasyon bulguları ve ağrı şikayetleri geçtikten sonra iyi rehabilitasyon programlarına başlanmalıdır.
Hastaya gizli zincir egzersizleri (ayakta çömelip-kalkma gibi) verilerek kas gücü arttırılmalıdır. Böylelikle dizin yaralanma öncesi eklem hareket açıklığı ve hareket esnekliği sağlanmaya çalıĢılır. Üç hafta dolana kadar tam yük verdirmeden basması istenir. Üç hafta dolduktan sonra hastaya tam yük vermesi söylenir. Örtük zincir egzersizleri diz etrafındaki tüm kaslarda gerginlik yapacağından ve hamstring kasları da güçlendireceğinden tibianın(kaval kemiği) öne kayması engellenmiş olur. Dizde örtük kinetik zincir egzersizi yapılırken hamstring(Arka bacak kası) ve quadriseps(Ön Bacak Kası) kası koordineli olarak birlikte kasılır. Quadriseps ve hamstringlerin koordineli kasılması ÖÇB a binen yükü en aza indirir.
Son olarak hastaya proprioseptif egzersizler başlanarak kasların kordineli çalışmaları sağlanmaya çalışılır. (Bu egzerssizler için bir doktora ya da bir fizyoterapiste danışınız).
Hastaya onaltıncı haftadan sonra spor egzersizleri başlanır. Lakin unutulmaması gereken konservatif tedavide hastaya ÖÇB olmadığı ve bu formda ömür biçimine alışmaları gerektiği kesinlikle anlatılmalıdır. Aksi halde konservatif tedavi sonucu başarısız olabilmektedir. Konservatif tedavinin emeli, kuadriseps-hamstring kaslarını güçlendirmek, nöromusküler denetim ve propriosepsiyonu geri kazandırmaktır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarında Cerrahi Tedavi:
ÖÇB yaralanması yanında menisküs yırtığı, iç ve dış yan bağ yırtığı, kapsül yırtığından biri yahut birkaçı var ise tedavinin cerrahi olması gerektiği konusunda bir fikir birliği mevcuttur.
ÖÇB yaralanması olan hasta sporcuysa ve bu aktivitesine bundan sonraki hayatında da devam edecekse, menisküs yırtığı ÖÇB yaralanmasına eşlik ediyorsa, hastadaki ÖÇB yırtığı çoklu bağ yaralanmasına eşlik ediyorsa, etkin genç hastaysa bu hastalarda cerrahi tedavi birinci planda düşünülmelidir.
Yapılan çalıĢmalarda 6.–12. haftalar arasında yapılan ÖÇB cerrahisinin sonuçlarının gayri vakitlerde yapılan cerrahi sonuçlarına nazaran daha uygun olduğu gösterilmiştir.
Cerrah müsait greft ve zamanlama ile hastanın ön çapraz bağını tamir eder ve bundan sonra külliyen rehabilitasyon kısmına makbul.
Ön Çapraz Bağ Cerrahisi Sonrası Rehabilitasyon:
ÖÇB rekonstrüksiyon (onarma) ameliyatında cerrahi teknik dışında başarıyı etkileyen en kıymetli etkenlerden biriside hastanın rehabilitasyonudur. Evvelki devirlerde rehabilitasyon programlarına geç periyotta başlanırken günümüzde artık erken periyot rehabilitasyonunun daha tesirli olduğu fikri kabul görmeye başlanmıştır. Hedef hem erken periyot komplikasyonlarından kaçınmak hem de uzun devirde eklem fonksiyonlarının daha tesirli bir biçimde korunmasını sağlamaktır.
ÖÇB rekonstrüksiyonu düşünülen hastaya rehabilitasyona cerrahi öncesi periyotta başlamak gereklidir, zira cerrahi sonrası akut periyotta eklem hareket açıklığının ve kuadriseps)ön bacak kası) denetiminin kazanılması sıkıntı olacaktır. Cerrahi öncesi başlanılan rehabilitasyon operasyon sonrası uygulanacak rehabilitasyon açısından epeyce kıymetli bir avantaj sağlamaktadır. Cerrahi sonrası rehabilitasyon faz 1, faz 2, faz 3 ve faz 4 olmak üzere dört aşamadan oluşmaktadır.
Faz 1 aşamasında temel emellerimiz; immobilizasyonun(hareketsizlik) olumsuz tesirlerini azaltmak, grefti(kopan bağ tarafına konan tendon parçası) korumak, eklemde meydana gelecek inflamasyonu denetim altına almak, tam ekstansiyon yanında 90º ye yakın fleksiyon elde etmektir. Bu aşamada hastaya yatak içi egzersizler, kuadriceps ve hamstring izometrik egzersizleri, oturarak fleksiyon(dizi bükme) egzersizleri, hamstring(arka bacak kası) ve gastrosoleus(baldır kası) germe ve propriosepsiyon egzersizleri, düz bacak kaldırma egzersizleri, CPM (Continuous Passive Motion) aleti ile pasif eklem hareketleri yaptırılır. Faz 1 aşaması operasyon sonrası periyotta birinci bir haftayı içermektedir. Hastanın durumuna bağlı olarak tam ekstansiyonda(Dizin düz hali) iken koltuk değneği yardımıyla tolere edilebildiği kadar yük verilebilir. Başarılı bir faz 1 aşamasından sonra faz 2 ye geçilir.
Faz 2 ÖÇB cerrahisi sonrası 2. ila 4. haftalar arası yapılmaktadır. Bu devirde çömelme hareketleri, 0º-30º fleksiyon(dizi bükme) arası gizli kinetik zincir egzersizleri, yüklü düz bacak kaldırma üzere hareketlere başlanır. Saklı kinetik zincir egzersizlerinde tüm alt ekstremiteye yük verilir. Diz eklemi tam ekstansiyona(dizin düz -açıık hali) yakın kademelerde (0º-30º fleksiyon) hareket eder ve bu yük verme ve ayak tabanının noktaya değmesi diz eklemin kompresyona(basınç) maruz kalmasına neden olur. Bu sayede ÖÇB ye binen yük azaltılmış olur.
Faz 3 aşaması cerrahi sonrası 6. hafta ile 4. ay arasını kapsamaktadır. Bu fazda ileri örtülü zincir güçlendirmeleri(60º-90º fleksiyon), açık kinetik zincir ve izokinetik egzersizlere tartı verilir. Bu aşamada hastaya proprioseptif egzersizler yanında koşulara da başlanır. Açık kinetik zincir(ayak muafken seri büküp-açma) egzersizleri umum olarak 30º-90º arasında yapılır, ayak bağımsızdır. Böylelikle eklem kompresyonu azalmaktadır.
Şayet faz 1, faz 2, faz 3 çalışmalarında ehil seviyeye gelindiyse artık faz 4 aşamasına geçilir. Faz 4 aşamasında maksat kısıtlamasız aktiviteye dönüştür. Rehabilitasyon proğramı hazırlanırken kimi faktörleri de pahalandırmak gereklidir. Bu faktörler arasında cerrahi sürecin tipi, greftin tipi, tespit materyallerinin sağlamlığı, konulan greftin yerleşimi, ÖÇB yaralanmasına eşlik eden menisküs ve kıkırdak lezyonlarının varlığı sayılabilir. Hastayla ilgili olarak eğitim durumu, aktivite seviyesi, kilosu, yaşı, mesleği üzere faktörlerde kesinlikle değerlendirmeye alınmalıdır.
Ön çapraz bağ tamiri sonucu rehabilitasyonda profesyonel yardım almadan hasta bu periyotları atlatamaz velev ameliyat seri daha makûs hale getirebilir. Kesinlikle bilirkişi bir fizyoterapistle çalışmaya itina şovunuz.
Mütehassıs Fizyoterapist Halil İbrahim KURMAZ
ÖÇB yaralanmaları sonrasında kişinin aktivite seviyesi kısıtlanır, sonuçta hem çevre ömrü hem de iş hayatı etkilenebilir. Bu nedenle ÖÇB yaralanması sonrasında kişi maddi ve manevi kayıplara uğrar. İnsan hayatındaki bu olumsuz tesirleri ortadan kaldırmak gayesiyle ÖÇB yaralanmaları en mütenasip sistemle tedavi edilmelidir.
Ön Çapraz Bağ Ne İşe Yarar
Diz eklemi; femur (uyluk), tibia (kaval) ve patella (diz kapağı) olmak üzere 3 kemikten oluşur. Bu kemikleri bir arada tutan yapılara ise bağ yahut lif denir.Diz eklem stabilizasyonunda kemiksel stabilizasyon yoktur, özetle diz eklemi stabilizasyonunda bağ ve kasların çok büyük rolü vardır. Bağlar kemikleri bir arada tutan ve stabiliteyi (dizin sabitliği) sağlayan güçlü yapılardır;
· Yan (Kollateral) Bağlar; Dizin iç ve dış yanlarında bacağa koşut uzanırlar. Dizin yana akıllıca açılanmasını engelleyip dizin optimal biçimde durumda kalmasını sağlar.
· Çapraz (Cruciate) Bağlar; Dizin iç kısmında taraf alan eklem içi bağlardır, palpasyonla hissedilmez. Ön ve art olmak üzere iki adet olup çapraz olarak uzandıkları için bu isimler verilmiştir. Bu yapılar dizin öne ve geriye hareketini denetim etmekte(dizin öne ve geriye kaymasını engellerler) ve dizin kendi ekseni etrafında dönme kararlılığını sağlamaktadırlar.
· Ön çapraz bağ; ortalama 35 mm (31mm– 38 mm) uzunluğunda ve yaklaşık 10 mm (11mm –18 mm) kalınlığında kollojen bir bağdır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanması Nasıl Oluşur?
Bir çoğumuz için değişik olsa da, ön çapraz bağ yaralanmaların %80'i nonkontakt yani temassız travmalardır ile oluşur. ÖÇB yaralanmaları, çoklukla sabit ayak üzerinde ani dönme hareketi esnasında ortaya çıkar. Birden fazla devir sporcunun kendisinin yaptığı zıt bir hareket sırasında olur. Örneğin; halı meydanda bir sporcunun şut çekme esnasında şut çeken ayağı olmazda, tüm vücudun yükünü taşıyan ayağının üzerinde vücudun şiddetli yada istikrarsız dönmesi olabilir. Daha nadiren dize gelen direk darbeler, trafik kazaları, yüksekten düşme ve iş kazaları sonrasında ön çapraz bağ kopabilir ya da kısmi yırtılabilir. Kullanılan spor materyalinin sporcuya müsait olmaması (ayakkabı, paten vs.), saha ve yer kurallarının müsait olmaması ,Bireyin yapılan aktiviteye nazaran gayrikâfi kas gücünün olması, propriosepsiyon dediğimiz denge-koordinasyon ve tehlikeli hareket esnasında kas ve eklemin kasılma, konum alma üzere özelliklerinin zayıf olması, bireyin anatomik olarak ön çapraz bağ yaralanmasına yatkın olması üzere pek çok durum, ön çapraz bağ yaralanmalarının görülmesinde faal olabilir.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarının Görülme Sıklığı:
Devletimizde tam sayı bilinmemekle birlikte Amerika Birleşik Devletleri'nde yılda ortalama 80.000 – 100.000 ÖÇB yaralanması meydana gelmektedir. ÖÇB ameliyatları Amerika Birleşik Devletleri'nde en sık uygulanan 6. ameliyattır. Bayan sporcular da ön çapraz bağ yaralanması erkeklere nazaran daha sıktır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanması Kıymetlendirilmesi:
Ön çapraz bağ çoğunlukla tek başına yaralanmaz bunun yanında, art çapraz bağ, yan bağlar, menisküsler ve kıkırdak, ön çapraz bağ ile birlikte yaralanabilirler. Yetişkinler de bağ yaralanması bağın gövdesinde olurken , çocuklarda kemiğe yapıştığı konumdan kemiği kopararak yaralanma olabilir.
Bağ yaralanması olan hastaya birinci yaklaşımda anamnez çok kıymetlidir. Anamnez ile hastanın aldığı travma ve dize gelen kuvvet hakkında çok kıymetli haberler alınabilmektedir. Bu travma spor yaralanması yada trafik kazası biçiminde değişiklik gösterebilir. Yaralanma esnasında birey serinin dönmesi neticesinde çok ağrı ile birlikte bir kopma sesi duyduğunu, serinin kendisine ilişkin değilmiş üzere çıkıp girdiğini söyler. Yaralanma sonrasında ise ya acilen ya da bir gün sonra hastanın seri ağrılı bir halde şişer ve dizini büküp açmada zorluk yaşar, yürüme de güçlük çeker. Nadiren ise, münhasıran kısmi yaralanmalarda, dizde darbe ile bir ağrı oluşur, hasta güya seri girip çıkmış üzere hisseder, lakin seri çokça şişmeyebilir ve ağrımayabilir. Gelgelelim aktiviteye devam edip seri zorlarsa şişlik ve ağrı görülebilir.
ÖÇB lezyonlarını değerlendirmede en hassas radyolojik test Magnetik Rezonans Görüntülemedir (MRG). MRG' nin yanısıra Direkt Radyografiler ve Ultrasonografi teşhiste yardımcı olur.
ÖÇB teşhisi koymada fizyoterapistler ve hekimler tarafından bir çok ortopedik testler kullanılabilmektedir(Lachman testi, Öne çekmece testi, Pivot – shift testi).
ÖÇB yaralanması olan hastalarda umumide dizde hemartroz (elem içi kanama) olmaktadır. Şayet spor esnasında ÖÇB yırtığı oluşmuşsa hasta umumide spora devam edemez. Hemartroz saptanan bir hastada bağ yaralanması düşünmeden evvel muhtemel bir kırık öncelikle akılda tutulmalıdır ve kesinlikle ekarte edilmelidir. Fizik mauayene ve radyolojik tetkikler tanıda çok yardımcı olabilmektedir.
ÖÇB Yırtığında Bulgular:
Dizde akut devirde ağrı, şişlik, hareket kaybı , eklem boyunca hassasiyet görülür.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarının Sınıflandırılması:
Ön çapraz bağ yaralanmaları kendi içinde ciddiyetine nazaran sınıflandırılır;
Evre 1:Bağda hafiz gerilme halinde olup dizde ağrı var gelgelelim stabilite güzel durumdadır.
Evre 2:Ön çapraz bağda kısmi yırtık vardır ve yarıya yakını yırtılmıştır.
Evre 3:ÖÇB tam kopmuştur (tam kat yırtık). Dizde stabilite kaybı vardır. Stabilite kaybı kendini koşarken yahut merdiven inerken dizde güvensizlik hissinin yanında istikrar kaybı halinde gösterir.
Ön Çapraz Bağ Tedavisi
Konservatif tedavi :
ÖÇB nin yırtığında tedavi seçenekleri ya konservatiftir (koruyucu) ya da cerrahidir. ÖÇB yırtığı olan hastalar şayet sedanter bir hayat sürüyorlarsa ve canlı bir spor yaşantıları yoksa konservatif tedavi denenebilir. Daha önceleri genç hastalarda cerrahi düşünülürken yaşlı hastalara konservatif yaklaşım daha ön plandaydı. Ama yaş kriteri artık konservatif tedavi kriterleri arasında sayılmamaktadır. Hülasa hastalara konservatif mi yoksa cerrahi tedavi mi kararı verirken birden çokça kritere bakmak gerekir.
Akut devirde konservatif tedavinin maksadı inflamasyonun eklem üzerindeki tesirlerini azaltmak ve gelişebilecek kas atrofilerini engellemektir. Akut devirde hastaya soğuk pratik, inflamasyon için antiinflamatuar ilaçlar ve diz hareketlerini kısmi halde kısıtlayan breysler kullandırılır. Hastanın dizindeki inflamasyon bulguları ve ağrı şikayetleri geçtikten sonra iyi rehabilitasyon programlarına başlanmalıdır.
Hastaya gizli zincir egzersizleri (ayakta çömelip-kalkma gibi) verilerek kas gücü arttırılmalıdır. Böylelikle dizin yaralanma öncesi eklem hareket açıklığı ve hareket esnekliği sağlanmaya çalıĢılır. Üç hafta dolana kadar tam yük verdirmeden basması istenir. Üç hafta dolduktan sonra hastaya tam yük vermesi söylenir. Örtük zincir egzersizleri diz etrafındaki tüm kaslarda gerginlik yapacağından ve hamstring kasları da güçlendireceğinden tibianın(kaval kemiği) öne kayması engellenmiş olur. Dizde örtük kinetik zincir egzersizi yapılırken hamstring(Arka bacak kası) ve quadriseps(Ön Bacak Kası) kası koordineli olarak birlikte kasılır. Quadriseps ve hamstringlerin koordineli kasılması ÖÇB a binen yükü en aza indirir.
Son olarak hastaya proprioseptif egzersizler başlanarak kasların kordineli çalışmaları sağlanmaya çalışılır. (Bu egzerssizler için bir doktora ya da bir fizyoterapiste danışınız).
Hastaya onaltıncı haftadan sonra spor egzersizleri başlanır. Lakin unutulmaması gereken konservatif tedavide hastaya ÖÇB olmadığı ve bu formda ömür biçimine alışmaları gerektiği kesinlikle anlatılmalıdır. Aksi halde konservatif tedavi sonucu başarısız olabilmektedir. Konservatif tedavinin emeli, kuadriseps-hamstring kaslarını güçlendirmek, nöromusküler denetim ve propriosepsiyonu geri kazandırmaktır.
Ön Çapraz Bağ Yaralanmalarında Cerrahi Tedavi:
ÖÇB yaralanması yanında menisküs yırtığı, iç ve dış yan bağ yırtığı, kapsül yırtığından biri yahut birkaçı var ise tedavinin cerrahi olması gerektiği konusunda bir fikir birliği mevcuttur.
ÖÇB yaralanması olan hasta sporcuysa ve bu aktivitesine bundan sonraki hayatında da devam edecekse, menisküs yırtığı ÖÇB yaralanmasına eşlik ediyorsa, hastadaki ÖÇB yırtığı çoklu bağ yaralanmasına eşlik ediyorsa, etkin genç hastaysa bu hastalarda cerrahi tedavi birinci planda düşünülmelidir.
Yapılan çalıĢmalarda 6.–12. haftalar arasında yapılan ÖÇB cerrahisinin sonuçlarının gayri vakitlerde yapılan cerrahi sonuçlarına nazaran daha uygun olduğu gösterilmiştir.
Cerrah müsait greft ve zamanlama ile hastanın ön çapraz bağını tamir eder ve bundan sonra külliyen rehabilitasyon kısmına makbul.
Ön Çapraz Bağ Cerrahisi Sonrası Rehabilitasyon:
ÖÇB rekonstrüksiyon (onarma) ameliyatında cerrahi teknik dışında başarıyı etkileyen en kıymetli etkenlerden biriside hastanın rehabilitasyonudur. Evvelki devirlerde rehabilitasyon programlarına geç periyotta başlanırken günümüzde artık erken periyot rehabilitasyonunun daha tesirli olduğu fikri kabul görmeye başlanmıştır. Hedef hem erken periyot komplikasyonlarından kaçınmak hem de uzun devirde eklem fonksiyonlarının daha tesirli bir biçimde korunmasını sağlamaktır.
ÖÇB rekonstrüksiyonu düşünülen hastaya rehabilitasyona cerrahi öncesi periyotta başlamak gereklidir, zira cerrahi sonrası akut periyotta eklem hareket açıklığının ve kuadriseps)ön bacak kası) denetiminin kazanılması sıkıntı olacaktır. Cerrahi öncesi başlanılan rehabilitasyon operasyon sonrası uygulanacak rehabilitasyon açısından epeyce kıymetli bir avantaj sağlamaktadır. Cerrahi sonrası rehabilitasyon faz 1, faz 2, faz 3 ve faz 4 olmak üzere dört aşamadan oluşmaktadır.
Faz 1 aşamasında temel emellerimiz; immobilizasyonun(hareketsizlik) olumsuz tesirlerini azaltmak, grefti(kopan bağ tarafına konan tendon parçası) korumak, eklemde meydana gelecek inflamasyonu denetim altına almak, tam ekstansiyon yanında 90º ye yakın fleksiyon elde etmektir. Bu aşamada hastaya yatak içi egzersizler, kuadriceps ve hamstring izometrik egzersizleri, oturarak fleksiyon(dizi bükme) egzersizleri, hamstring(arka bacak kası) ve gastrosoleus(baldır kası) germe ve propriosepsiyon egzersizleri, düz bacak kaldırma egzersizleri, CPM (Continuous Passive Motion) aleti ile pasif eklem hareketleri yaptırılır. Faz 1 aşaması operasyon sonrası periyotta birinci bir haftayı içermektedir. Hastanın durumuna bağlı olarak tam ekstansiyonda(Dizin düz hali) iken koltuk değneği yardımıyla tolere edilebildiği kadar yük verilebilir. Başarılı bir faz 1 aşamasından sonra faz 2 ye geçilir.
Faz 2 ÖÇB cerrahisi sonrası 2. ila 4. haftalar arası yapılmaktadır. Bu devirde çömelme hareketleri, 0º-30º fleksiyon(dizi bükme) arası gizli kinetik zincir egzersizleri, yüklü düz bacak kaldırma üzere hareketlere başlanır. Saklı kinetik zincir egzersizlerinde tüm alt ekstremiteye yük verilir. Diz eklemi tam ekstansiyona(dizin düz -açıık hali) yakın kademelerde (0º-30º fleksiyon) hareket eder ve bu yük verme ve ayak tabanının noktaya değmesi diz eklemin kompresyona(basınç) maruz kalmasına neden olur. Bu sayede ÖÇB ye binen yük azaltılmış olur.
Faz 3 aşaması cerrahi sonrası 6. hafta ile 4. ay arasını kapsamaktadır. Bu fazda ileri örtülü zincir güçlendirmeleri(60º-90º fleksiyon), açık kinetik zincir ve izokinetik egzersizlere tartı verilir. Bu aşamada hastaya proprioseptif egzersizler yanında koşulara da başlanır. Açık kinetik zincir(ayak muafken seri büküp-açma) egzersizleri umum olarak 30º-90º arasında yapılır, ayak bağımsızdır. Böylelikle eklem kompresyonu azalmaktadır.
Şayet faz 1, faz 2, faz 3 çalışmalarında ehil seviyeye gelindiyse artık faz 4 aşamasına geçilir. Faz 4 aşamasında maksat kısıtlamasız aktiviteye dönüştür. Rehabilitasyon proğramı hazırlanırken kimi faktörleri de pahalandırmak gereklidir. Bu faktörler arasında cerrahi sürecin tipi, greftin tipi, tespit materyallerinin sağlamlığı, konulan greftin yerleşimi, ÖÇB yaralanmasına eşlik eden menisküs ve kıkırdak lezyonlarının varlığı sayılabilir. Hastayla ilgili olarak eğitim durumu, aktivite seviyesi, kilosu, yaşı, mesleği üzere faktörlerde kesinlikle değerlendirmeye alınmalıdır.
Ön çapraz bağ tamiri sonucu rehabilitasyonda profesyonel yardım almadan hasta bu periyotları atlatamaz velev ameliyat seri daha makûs hale getirebilir. Kesinlikle bilirkişi bir fizyoterapistle çalışmaya itina şovunuz.
Mütehassıs Fizyoterapist Halil İbrahim KURMAZ