Gökada (Galaksi)
NGC 4414 Berenis’in Saçı takımyıldızı’nda gözlemlenen tipik bir sarmal gökada örneği. 17.000 parsek yarıçapında olup bizden 20.000.000 parsek uzaklıktadır.
Gökada ya da galaksi kütleçekim (yerçekimi) kuvvetiyle birbirine bağlı yıldızlardan yıldızlararası gaz ve tozdan plazmadan ve şimdilik pek anlaşılamamış karanlık maddeden oluşan sistemdir. Tipik gökadalar 10 milyon (cüce gökada) ile bir trilyon (dev gökada) arasındaki miktarlarda yıldız içerirler ve bir gökadanın içerdiği yıldızların hepsi o gökadanın kütle merkezini (ortak çekim merkezini) eksen alan yörüngelerde döner. Gökadalar çeşitli çoklu yıldız sistemlerini yıldız kümelerini ve çeşitli nebulaları da içerebilirler. Çevresinde gezegenler ve asteroitler gibi çeşitli kozmik cisimler dönen Güneş’imiz Samanyolu gökadamız içerisindeki yıldızlardan yalnızca bir tanesidir.
Tarihsel olarak gökadalar görünürdeki (gözle görülen) biçimlerine göre sınıflanmışlardır. Bu biçimsel sınıflandırmadaki (Hubble düzeni) sınıflardan biri biçimleri elipsi andıran eliptik gökadalardır. Çoğunluğu oluşturan sarmal gökadalar ise tozlu kolları olan eğik bir diski andırırlar. Diğer iki sınıfın biçiminden farklı tuhaf ya da olağan-dışı biçimli istisnai gökadalar ise "tuhaf (özel) gökadalar" (İng. peculiar galaxies) sınıfına sokulurlar. Bunların bu farklı biçimleri komşu gökadaların kütleçekim etkisinin yol açtığı eğilip bükülmelerden kaynaklanmaktadır. Birbirlerine yakın gökadaların arasındaki bu tür etkileşimler sözkonusu iki gökadanın birleşmesiyle sonuçlanır. Bu olay aynı zamanda gökadadaki "yıldız doğum oranı"nda “patlama” denecek kadar müthiş bir artmayı da beraberinde getirir ki bu durumdaki gökadalar “starburst galaksi” terimiyle ifade edilir. Düzenli bir yapıya sahip olmayan küçük gökadalar da düzensiz gökadalar (İng. irregular galaxy) sınıfına sokulur.
Gözlemlenebilir evrende 100 milyardan fazla gökada olduğu sanılmaktadır. Gökadaların çoğu 1.000 ile 100.000 parsek arasındaki bir yarıçapa sahip olup genellikle birbirlerinden milyonlarca parsek uzaklıklarda bulunurlar. Gökadalararası uzay ortalama yoğunluğu m3 başına bir atom bile düşmeyecek derecede az olan bir gazla doludur. Gökadaların çoğu kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı “kümeler” adı verilen topluluklar oluştururlar; onlar da yine kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı süperkümeleri oluştururlar. Bir yapıdaki teller gibi dizili süperkümeler de Büyük Duvar CfA2 denilen daha büyük bir yapıya bağlı olduğundan bu gruplaşmalar zinciri süperkümelerle de son bulmaz ve muhtemelen evrenin gitgide daha büyük ölçekteki gruplaşmalarınca kapsanma sözkonusu olacak şekilde hiyerarşik olarak uzar gider.
Karanlık madde henüz çok iyi bir şekilde anlaşılamamış olmakla birlikte öyle görünüyor ki gökadaların çoğunun kütlesinin yaklaşık % 90’ını karanlık madde oluşturmaktadır. Gözlem verileri bazı gökada merkezlerinde dev karadeliklerin mevcut olabileceğini ortaya koymaktadır. Anlaşıldığına göre Samanyolu gökadamız da çekirdek kısmında böyle bir karadelik içermektedir.
Bir sanatçı tarafından hazırlanan Samanyolu Gökadası. İki ana spiral kol çekirdekteki çubuk oluşumunun uçlarından çıkmaktadır. Güneş bu kollardan birinde yer almaktadır.
Konu Başlıkları
Galaksi adının kökeni
Gözlem Tarihçesi
2.1 Samanyolu
2.2 Samanyolu Gökadası'nın diğer bulutsulardan ayırt edilmesi
2.3 Modern araştırma
Tipleri ve biçimleri
3.1 Eliptik gökadalar
3.2 Sarmal gökadalar
3.3 Diğer biçimler
3.4 Cüce gökadalar
Olağan dışı dinamik ve etkinlikler
4.1 Etkileşim
4.2 Aşırı yıldız üreten gökadalar
4.3 Etkin çekirdekli gökadalar
Oluşma ve evrim
5.1 Oluşma
5.2 Evrim
5.2.1 Gelecek
Büyük ölçekli yapılar
Çoklu dalgaboyu gözlemleri
Vikipedi özgür ansiklopedi
NGC 4414 Berenis’in Saçı takımyıldızı’nda gözlemlenen tipik bir sarmal gökada örneği. 17.000 parsek yarıçapında olup bizden 20.000.000 parsek uzaklıktadır.
Gökada ya da galaksi kütleçekim (yerçekimi) kuvvetiyle birbirine bağlı yıldızlardan yıldızlararası gaz ve tozdan plazmadan ve şimdilik pek anlaşılamamış karanlık maddeden oluşan sistemdir. Tipik gökadalar 10 milyon (cüce gökada) ile bir trilyon (dev gökada) arasındaki miktarlarda yıldız içerirler ve bir gökadanın içerdiği yıldızların hepsi o gökadanın kütle merkezini (ortak çekim merkezini) eksen alan yörüngelerde döner. Gökadalar çeşitli çoklu yıldız sistemlerini yıldız kümelerini ve çeşitli nebulaları da içerebilirler. Çevresinde gezegenler ve asteroitler gibi çeşitli kozmik cisimler dönen Güneş’imiz Samanyolu gökadamız içerisindeki yıldızlardan yalnızca bir tanesidir.
Tarihsel olarak gökadalar görünürdeki (gözle görülen) biçimlerine göre sınıflanmışlardır. Bu biçimsel sınıflandırmadaki (Hubble düzeni) sınıflardan biri biçimleri elipsi andıran eliptik gökadalardır. Çoğunluğu oluşturan sarmal gökadalar ise tozlu kolları olan eğik bir diski andırırlar. Diğer iki sınıfın biçiminden farklı tuhaf ya da olağan-dışı biçimli istisnai gökadalar ise "tuhaf (özel) gökadalar" (İng. peculiar galaxies) sınıfına sokulurlar. Bunların bu farklı biçimleri komşu gökadaların kütleçekim etkisinin yol açtığı eğilip bükülmelerden kaynaklanmaktadır. Birbirlerine yakın gökadaların arasındaki bu tür etkileşimler sözkonusu iki gökadanın birleşmesiyle sonuçlanır. Bu olay aynı zamanda gökadadaki "yıldız doğum oranı"nda “patlama” denecek kadar müthiş bir artmayı da beraberinde getirir ki bu durumdaki gökadalar “starburst galaksi” terimiyle ifade edilir. Düzenli bir yapıya sahip olmayan küçük gökadalar da düzensiz gökadalar (İng. irregular galaxy) sınıfına sokulur.
Gözlemlenebilir evrende 100 milyardan fazla gökada olduğu sanılmaktadır. Gökadaların çoğu 1.000 ile 100.000 parsek arasındaki bir yarıçapa sahip olup genellikle birbirlerinden milyonlarca parsek uzaklıklarda bulunurlar. Gökadalararası uzay ortalama yoğunluğu m3 başına bir atom bile düşmeyecek derecede az olan bir gazla doludur. Gökadaların çoğu kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı “kümeler” adı verilen topluluklar oluştururlar; onlar da yine kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı süperkümeleri oluştururlar. Bir yapıdaki teller gibi dizili süperkümeler de Büyük Duvar CfA2 denilen daha büyük bir yapıya bağlı olduğundan bu gruplaşmalar zinciri süperkümelerle de son bulmaz ve muhtemelen evrenin gitgide daha büyük ölçekteki gruplaşmalarınca kapsanma sözkonusu olacak şekilde hiyerarşik olarak uzar gider.
Karanlık madde henüz çok iyi bir şekilde anlaşılamamış olmakla birlikte öyle görünüyor ki gökadaların çoğunun kütlesinin yaklaşık % 90’ını karanlık madde oluşturmaktadır. Gözlem verileri bazı gökada merkezlerinde dev karadeliklerin mevcut olabileceğini ortaya koymaktadır. Anlaşıldığına göre Samanyolu gökadamız da çekirdek kısmında böyle bir karadelik içermektedir.
Bir sanatçı tarafından hazırlanan Samanyolu Gökadası. İki ana spiral kol çekirdekteki çubuk oluşumunun uçlarından çıkmaktadır. Güneş bu kollardan birinde yer almaktadır.
Konu Başlıkları
Galaksi adının kökeni
Gözlem Tarihçesi
2.1 Samanyolu
2.2 Samanyolu Gökadası'nın diğer bulutsulardan ayırt edilmesi
2.3 Modern araştırma
Tipleri ve biçimleri
3.1 Eliptik gökadalar
3.2 Sarmal gökadalar
3.3 Diğer biçimler
3.4 Cüce gökadalar
Olağan dışı dinamik ve etkinlikler
4.1 Etkileşim
4.2 Aşırı yıldız üreten gökadalar
4.3 Etkin çekirdekli gökadalar
Oluşma ve evrim
5.1 Oluşma
5.2 Evrim
5.2.1 Gelecek
Büyük ölçekli yapılar
Çoklu dalgaboyu gözlemleri
Vikipedi özgür ansiklopedi